Wat is de symboliek van de Pietà?

04-04-2021

Maria met het dode lichaam van Jezus in haar armen is één van de meest iconische beelden in de kunst. Michelangelo, Titiaan, Van Gogh en vele andere kunstenaars vereeuwigden de rouwende moeder. Toch staat de scene nergens in de Bijbel beschreven. Hoe ontstond de Pietà?

Nadat Jezus zijn dood vond aan het kruis staan in het Nieuwe Testament verschillende momenten van rouw beschreven: de kruisafname, de bewening van Christus en de graflegging. Vaak zijn deze scènes onderdeel van cycli over het leven van Jezus, om stil te staan bij het offer dat hij heeft gemaakt voor de mensheid.

Duitse oorsprong
Het pietà-motief waarbij Jezus in de armen van Maria ligt na zijn kruisiging staat nergens in de Bijbel beschreven. Pas eind 13e eeuw duikt het beeld voor het eerst op in Duitsland. Het zijn houten beelden waarbij Maria op een troon zit met het lichaam van Jezus in haar armen. Vaak zijn de wonden van zijn kruisiging nog te zien en hangt zijn hoofd achterover. Vanuit Duitsland verspreidde de Pietà zich over heel Europa.

De Pietà-beelden passen binnen een bredere trend in de 12e en 13e eeuw, waarin Maria steeds belangrijker werd. In de begintijd van de kerk was er nauwelijks aandacht voor Maria, maar de invloedrijke theoloog Bernardus van Clairvaux zag haar als koningin van de hemel. Zijn geschriften zorgden voor een opleving van Maria-devotie in heel Europa.

Maria
Het beeld van Maria met Jezus op schoot is een analogie op de geboorte van Jezus. Veel Maria-beelden tonen Maria met Jezus als baby op schoot. De Pietà heeft dezelfde compositie, maar nu met het volwassen lichaam van Jezus na zijn dood. De cirkel is rond.

Michelangelo benadrukt de verbinding met de geboorte van Jezus, door Maria in zijn beeld erg jong af te beelden. Alsof ze sinds de geboorte van Jezus geen dag ouder is geworden. Zijn geïdealiseerd en serene uitbeelding van Maria past bij het Renaissance ideaal, waarbij kunstenaars zochten naar de weergave van het ideale lichaam.

Piëta Bandini van Michelangelo

Piëta Rondanini van Michelangelo

Pieta's in alle vormen en maten
Later in zijn leven zou Michelangelo nog twee Pièta beelden maken, die juist wel de dramatiek van de scene benadrukken. In de Pietà Bandini helpt Nicodemus mee om het lichaam van Jezus te ondersteunen. Mogelijk gebruikte Michelangelo zijn eigen beeltenis als voorbeeld voor Nicodemus.

Iedere tijdsperiode bracht een eigen versie van de Pietà. Perugino toont de serene, geordende wereld van Renaissance met een opvallend kaarsrecht lichaam van Jezus. Terwijl in de barok de dramatiek van het tafereel veel meer wordt benadrukt zoals bij Annibale Carraci. De emotie op het gezicht van Maria toont de intensiteit van het moment.

Opvallend is ook dat iedere kunstenaar een andere plaats kiest voor het tafereel. Bij Titiaan lijken we in een Romeinse tempel te zijn. Gustave Moreau kiest voor de grot waar Jezus begraven gaat worden en geeft de Pietà weer in zijn symbolistische stijl. Het schilderij van Bouguereau vindt in de hemel plaats: Maria en Jezus zijn omringd door engelen.

Pietà - v.l.n.r. boven: Pietro Perugino, William Adolphe Bouguereau, Titiaan, onder: Gustave Moreau, Annibale Carracci

Hedendaagse pietà
Hoewel de Pietà een klassiek christelijk motief is, hebben kunstenaars recent ook niet-christelijke Pietà's gemaakt. De symbolische houding van Maria en Jezus wordt dan toegepast op andere situaties.

Zo maakte de Australische realistische kunstenaar Sam Jinks een aangrijpend beeld van een zoon die zijn overleden vader in zijn armen draagt. Kordian Lewandowski maakte onder de titel 'Game Over' een komisch beeld van Mario die in de armen van Prinses Peach ligt. De Pietà is zo veranderd van een katholiek symbool naar een algemeen beeld van rouw.

Kordian Lewandowski - Game Over / Sam Jinks - Father and Son